معاونت توسعه منابع و سرمایه انسانی

خلاصه خبر: دکتر ابراهیم خدایار، استاد دانشگاه تربیت مدرس و رایزن سابق ایران در کشورهای ازبکستان و تاجیکستان در همایش بین‌المللی «امام بخاری، دارمی و ترمذی: مکتب محدثان ماوراءالنهر» با موضوع نقش حکیم ترمذی در تکامل زبان عرفان سخنرانی کرد.

دکتر ابراهیم خدایار، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس در سخنرانی خود در همایش امام بخاری با بحثی در حوزه زبان‌شناسی به تحلیل نقش حکیم ترمذی در تکامل زبان عرفان پرداخت.
دکتر خدایار که در این همایش بین‌المللی به میزبانی مرکز پژوهش‌های علمی امام ترمذی ازبکستان به نمایندگی استادان ایرانی شرکت کرده بود، با رویکردی زبان‌شناسانه به تکاملِ زبانِ عرفان و نقش حکیم ترمذی در این زمینه با نگاهی به تحقیقات پل نویا، شرق‏شناس فرانسوی پرداخت و توضیح داد: شکل‌‏گیری تمام دانش‏‌های اسلامی در میان مسلمانان در قرآن کریم ریشه دارد. پُل نویا، شرق‏‌شناس فرانسوی در کتاب خود با نام «تفسیر قرآنی و زبان عرفانی» با تکیه ‏بر آثار مفسران کمترشناخته‏ شده جهان اسلام، نقش زبان تفسیرهای قرآنی را در چهار سده نخست هجری در شکل‏‌گیری زبان عرفان جست‌وجو کرده‏ است.
ایزن سابق ایران در ازبکستان و تاجیکستان با تاکید بر اینکه هر دانشی برای بیان اهداف خود، به زبان خاصی نیاز دارد، افزود: عرفان اسلامی نیز به ‏رغم تأثیرپذیری از فرهنگ‎ های بومی، در شکل‏ گیری زبانِ ویژه، چه به زبان عربی و چه در زبان‏ های دیگر ازجمله در زبان ‏های فارسی، ترکی، اردو و دیگر زبان ‏های رایج در دنیای اسلام، به‏ شدت به زبان قرآن و تفسیرهای آن وابسته و به‏ راستی فرزند راستین آن است. عطار نیشابوری در مقدمه کتاب تذکره ‏الاولیاء درباره سخن مشایخ طریقت نوشته ‏است «سخن ایشان شرح احادیث و قرآن» است.
وی گفت: پُل نویا در ادامه پژوهش های دوتن از شرق‏ شناسان و اسلام‏ شناسان اروپا، یعنی لویی ماسینیون و هلموت ریتر شکل‏ گیری زبان عرفانی را براساس شیوه خاص خود نه با مراجعه به متن قرآن کریم بلکه با مراجعه به نخستین تفسیرهای تألیف‏ شده به زبان عربی در چهار سده نخست اسلام پیگیری کرده‏ است. براساس این کتاب می‏ت وان شکل‏ گیری زبان عرفانی را در دو گروه مجزا یعنی آفرینندگان زبان عبارت و آفرینندگان زبان اشارت بررسی کرد. مقاتل‏ بن سلیمان بلخی، امام جعفر صادق (ع)، حکیم ترمذی و ابوسعید خرّاز در گروه نخست جای داده شده ‏اند. این چهار عارف با اخذ عبارت ‏ها و اصطلاحات قرآنی، جهان تجربه معنوی خود را به تصویر کشیده ‏اند. این اصطلاحات با گسترش در حوزه معنایی، تجربه باطنی جدید عارف را نیز با خود همراه کرده‏ اند. ابوالحسین نوری و محمدبن عبدالجبّار نِفَّرَی با کاربست زبان رمزی و نمادین عرفانی، زبان اشارت را در عرفان اسلامی شکل داده ‏اند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس همچنین توضیح داد: نکته اساسی که پل نویا در مرحله تکامل زبان عرفانی در آثار حکیم ترمذی یافته است که حکیم ترمذی با بازگشت به روش تفسیری مقاتل در کتاب الوجوه و النظایر، به علت تسلط کم‏نظیر به زبان عربی در مورد وجوه و نظایر قرآن کریم دیدگاهی کاملاً متفاوت با وی بیان می‏ کند. این دیدگاه در سده بیستم میلادی در میان زبان ‏شناسان جدید ذیل اصطلاح «هم‏معنایی» توضیح داده شده است. حکیم ترمذی در کتاب «الفُروق و منعُ ‏الترادُف» با انتخاب ۱۶۴ زوج لفظِ مترادف پرداخته و کوشیده‏ است تا از این چشم‏انداز به غیرممکن بودن ترادف اشاره کند. وی دلیل یافتن معادل‏های متفاوت برای یک کلمه قرآنی را به «تنوّع احوال» مفسر مرتبط دانسته «که برحسب اختلافِ شرایط» متفاوت شده ‏اند. نویا در ادامه پژوهش با استناد به کتاب «التّحصیلُ نظایِرِ القرآن» به روش مقاتل‏بن سلیمان در وجوه و نظایر برمی‏ گردد، اما اینجا برخلاف مقاتل که برای الفاظ قرآن کریم معانی متعددی می‌جست، حکیم ترمذی تلاش می‏ کند برای تمام معانی به‏ ظاهر متفاوت یک لفظ قرآنی، یعنی یک «کلمه مادری» معرفی و کثرت معانی را براساس تجربه روحی به یک وحدت جامع پیوند دهد. برای مثال وی برای لفظ «هُدی» که ۱۸ معنی یا وجه در قرآن ذکر کرده، حکیم ترمذی تمام معانی هیجده ‏گانه را به یک کلمه اصلی یعنی «میل» بازگردانده است. به عبارت دیگر درست است که «هُدی» به ‏ظاهر ۱۸ معنی متفاوت دارد؛ اما همه معانی در اصل به یک کلمه مادر، یعنی «میل» بازمی ‏گردند.
وی همچنین عنوان کرد: حکیم ترمذی، عارف، محدّث و مفسّر بزرگ جهان اسلام نقش مهمی در شکل ‏گیری زبان عرفانی داشته و در گروه آفرینندگان زبان عبارت نقش خود را در گسترش زبان عرفانی ایفا کرده است.
از دیگر برنامه‌های سفر ابراهیم خدایار به ازبکستان می‌توان به دیدار با استادان و دانشجویان و سخنرانی در گروه زبان و ادبیات تاجیکی دانشگاه ترمذ و دیدار از کتابخانه مرکز امام ترمذی اشاره کرد.