ارائه کننده: خدیجه حاجی 
استاد راهنما: دکتر عبدالواحد خالدی درویشان 
استاد مشاور اول: دکتر رئوف مصطفی ­زاده 
استاد ناظر داخلی: دکتر سیدحمیدرضا صادقی، دکتر مهدی وفاخواه
استاد ناظر خارجی: دکتر عطاءاله کاویان، دکتر کریم سلیمانی 
نماینده تحصیلات تکمیلی: دکتر وحید موسوی 
تاریخ: 1402/09/04
ساعت: 12:30 
مکان: سالن اصلی کاخ

چکیده:

فرسایش خاک یک معضل مهم کشاورزی و محیط‌زیستی در جهان است که اثرات مخربی بر بوم‌سازگان‌ها دارد. دانستن سهم کاربری‌های مختلف در فرسایش خاک و تولید رسوب منجر به مدیریت بهینه اراضی و جانمایی بهتر اقدامات حفاظت خاک و آب در آبخیزها می‌شود. تشخیص سهم منابع مختلف در تولید رسوب به کمک منشأیابی رسوب امکان‌پذیر است، اما به‌دلیل هزینه زیاد به‌ویژه در آبخیزهای وسیع قابل انجام نیست. برای رفع این محدودیت در پژوهش حاضر نتایج مدل توزیعی فرسایش خاک G2 با نتایج منشأیابی رسوب تلفیق شده و تغییرات مکانی و زمانی فرسایش خاک و سهم نسبی منابع رسوب در بخش ایرانی بزرگ آبخیز دریای خزر بررسی شد. مدل G2 بر اساس یافته‌های معادله جهانی هدررفت خاک اصلاح شده (RUSLE) و روش پتانسیل فرسایش (EPM) به‌ترتیب برای هدررفت خاک و تولید رسوب در پروژه‌ای با نام Geoland2 در اروپا توسعه یافت. به‌منظور تهیه نقشه‌های فرسایش خاک و تولید رسوب منطقه مورد مطالعه، عوامل ورودی مدل G2 در مقیاس‌های مکانی و زمانی مناسب با استفاده از داده‌های هواشناسی، تصاویر ماهواره‌ای، کاربست سامانه اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور تهیه گردید. هم‌چنین سهم نسبی و ویژه کاربری‌های مختلف اراضی آبخیزهای تالار و بفراجرد به‌ترتیب واقع در استان‌های مازندران و اردبیل به‌عنوان نماینده دو بخش نسبتاً همگن جنگلی و فاقد جنگل با استفاده از بسته FingerPro در نرم‌افزار R تعیین شد. در نهایت، نتایج منشأیابی رسوبات به کاربری‌های اصلی بزرگ آبخیز دریای خزر تعمیم داده شده و با نتایج مدل مقایسه شد. نتایج نشان داد که میانگین فرسایش خاک سالانه برای منطقه مورد مطالعه برابر با 24/11 تن بر هکتار گزارش شده است که بیش‌ترین مقدار آن در استان‎های آذربایجان غربی، مازندران، خراسان شمالی و آذربایجان شرقی قرار دارد. از طرفی بیش‌ترین مقدار آن در ماه‌های نوامبر، اکتبر، آوریل و مه به‌ترتیب برابر با 49/1، 48/1، 32/1 و 27/1 و کم‌ترین مقدار آن در ماه‌های اوت و دسامبر به‌ترتیب برابر با 54/0 و 59/0 تن بر هکتار بود. بیش‌ترین مقدار فرسایش خاک منطقه مورد مطالعه با 87/16 تن بر هکتار مربوط به کاربری مرتع با مساحت 19/54 درصد بود. اختلاف میانگین فرسایش خاک سالانه در بخش‌های غربی، مرکزی و شرقی معنی‌دار بود. هم‌چنین مقادیر نسبت تحویل رسوب برای تمام زیرآبخیزها بین 04/0 تا 28/0 متغیر و میانگین تولید رسوب سالانه 10/1 تن بر هکتار به‌دست آمد. نتایج منشأیابی رسوبات نشان داد که ردیاب‌های ژئوشیمیایی Al، Rb، Sr، Th، Ti، W، Zr، Cs، Er، Sc و Ta در آبخیز تالار و Fe، Cd، Bi، Be، Rb و Sr در آبخیز بفراجرد بر اساس آزمون‌های دامنه (RT)، کروسکال‌والیس (KW) و تحلیل تابع تفکیک (DFA) به‌عنوان بهترین ردیاب‌ها انتخاب شدند. در نهایت بر اساس ترکیب نتایج مدل G2loss و منشأیابی رسوبات، سه کاربری اصلی مرتع، جنگل و کشاورزی به‌ترتیب برابر 35/85، 69/7 و 96/6 درصد از کل فرسایش خاک سالانه منطقه مورد مطالعه را به‌خود اختصاص دادند. اراضی کشاورزی و سپس جنگل و مرتع سالانه به‌ترتیب 82/76، 97/27 و 91/11 درصد در تولید رسوب معلق سهم دارند. نتايج به‌دست آمده از پژوهش حاضر اطلاعات و مباني تصميم‌گيري مناسبي در اختيار مديران و سياست‌گذاران براي مدیریت و بهره‌برداري پايدار منابع خاک و آب قرار مي‌دهد.